Zhvillimi Normal i Fëmijës – Vlerësimi

Kur vlerësojmë një fëmijë me probleme të zhvillimit duhet të mbajmë parasysh dhe të zbatojmë të gjithë rubrikat e mëposhtëme.

• Rëndësia e marrjes së kujdesshme te Historisë dhe Examinimit

Marrja e një historie të plotë nga prindërit ose prej atyre që kujdesen për fëmijën është thelbësore. Kur prindërit shqetësohen për një çështje që lidhet me zhvillimin e fëmijës së tyre, vëmendje duhet t’i kushtohet shqetësimeve të tyre veçanërisht kur e ekzaminojmë fëmijën. Nuk është e mençur të japësh siguri të rreme nëse shqetësimet e prindërve nuk janë plotësisht të adresuara. E kundërta nuk është gjithmonë e vërtetë. Disa prindër nuk shqetësohen kur ndoshta duhet të jenë dhe/ose nuk janë të informuar mirë për zhvillimin ose mund të kenë pritshmëri shumë të ulëta, për shembull nëse ata jetojnë në një zonë të privuar ku koncepti i tyre i zhvillimit ‘normal’ mund të jetë shumë më poshtë se normat kombëtare.

Qasja që përdor njohuritë e prindërve për fëmijën e tyre është e dobishme për shumicën e prindërve, por duhet të përdoret me kujdes me familjet me prejardhje të varfër.

• Historia e plotë pediatrike përfshin historinë familjare, sociale, obstetrike/perinatale dhe historinë e kaluar mjekësore.

Gjatë marrjes së historisë obstetrikale, çdo shqetësim që prindërit kanë në lidhje me shtatzëninë është i rëndësishëm: vështirësi “në konceptim” , lindje të mëparshme të vdekura, aborte të shumta ose histori të tjera që mund të paralajmërojnë klinikisht ndaj problemeve të mundshme që lidhen me zhvillimin e fëmijës, p.sh. abort i shumëfishtë që tregon për probleme të mundshme gjenetike ose hematologjike

• Është e rëndësishme të pyesim pse po bëhet vlerësimi: kush është më i shqetësuar dhe cili është shqetësimi?

Vlerësimi mund të jetë pjesë e një kontrolli rutinë të shëndetit të foshnjës,ose pjesë e një vlerësimi të një situate kryesisht mjekësore (siç është psh. astma), ose pjesë e një vlerësimi ku ka të bëjë prindi dhe ku fëmija është referuar te pediatri.

Pediatri që bën vlerësimin e plotë duhet të vendosë nëse problemi është zhvillimi, gjë që ka nevojë për zbatimin e një plani menaxhimi dhe përfshirjen e aleatëve të shëndetit dhe/ose arsimit, apo nëse fëmija ka nevojë për referim tek një specialist tjetër,për shembull një neurolog pediatër.

Referimi te një specialist tjetër për një opinion të dytë gjithashtu mund të zbusë ankthin për zhvillimin e fëmijës, veçanërisht aty ku shqetësimi është i pabazuar për shkak të keqkuptimit .

• Gjatë marrjes së anamnezës, mjeku duhet të vëzhgojë sjelljen e fëmijës dhe ndërveprimin me prindërit .

Eshtë e këshillueshme që ndërveprimi me fëmijën më të vogël të jetë në formën e lojës ose me fëmijën më të madh në një temë interesi për ta para fillimit të ndonjë ekzaminimi apo vlerësimi formal

Përfshirja e fëmijës në proçesin e vlerësimit do të thotë se ka më shumë shanse të bashkëpunojnë në këtë mënyrë

Vlerësimi mjekësor kërkon kohë dhe vëmendjen e plotë të ekzaminuesit në mënyrë që edhe shenjat më të imta të mos humbasin.

Ekzaminimi fizik kryhet si për çdo fëmijë që paraqet një problem mjekësor. Parametrat e rritjes në gjatësi,matjet e peshës dhe të perimetrit të kokës duhet të bëhen dhe të kontrollohen gjithmonë në kurba e rritjes.

• Rëndësia e Gjuhës dhe Kulturës

Kur vlerëson zhvillimin e fëmijëve, klinicisti duhet të jetë i vetëdijshëm për rëndësinë e gjuhës. Gjatë intervistimit të familjeve që nuk flasin gjuhën amtare (gjuhë të huaj) , shumë nuanca të bisedës humbasin edhe kur përdoret një përkthyes për të ndihmuar intervistuesin.

Gjuha e trupit, e cila i jep mjekut ‘idenë ‘ për situatën dhe shqetësimet e prindërve gjatë raportimit të historisë, gjithashtu mund të humbasë.

Mund të jetë e vështirë për të marrë një pasqyrë të vërtetë të aftësive dhe nivelit të zhvillimit të fëmijës bazuar vetëm në histori.

Përfshirja e një anëtari të familjes ose komunitetit, i cili është në gjendje të flasë mirë gjuhën amtare dhe që e njeh fëmijën dhe familjen nga afër, është një informues i vlefshëm në proçesin e intervistës.

• Ekzaminimi Neurologjik

Ekzaminimi neurologjik është thelbësor në vlerësimin e zhvillimit të fëmijës. Ndërsa truri piqet, zhvillohen aftësi të reja dhe shfaqja e këtyre aftësive varet nga aftësitë e mëparshme të arritura . Njohuritë e mira dhe kompetenca në neurologji është thelbësore kur vlerësohet zhvillimi i fëmijëve.

Siç u përmend, si parametrat e rritjes janë thelbësore dhe perimetri i kokës mund të japi të dhëna për zhvillimin e hershëm të trurit .Aspekte të ekzaminimit neurologjik në lidhje me zhvillimin përmenden këtu shkurtimisht dhe lexuesi inkurajohet t’u referohet teksteve të neurologjisë për më shumë detaje.

• Pamja dhe sjellja e përgjithshme

Vini re :

• Praninë e tipareve dismorfike ose stigmatave neurokutane që mund të sigurojnë një të dhënë për një sindromë kongenitale , p.sh. Sindroma Down, sindroma Noonan, sindroma X-fragile , skleroza tuberoze.
• Ndërveprimin dhe përgjigjen e foshnjës/fëmijës ndaj nënës ose prindit të tyre, temperamentin tyre dhe gjendjen e përgjithshme fizike.
• Reflexet e të porsalindurit ( tabelat e mëposhtme )

• Tonusi

Ndërsa foshnja maturohet , përmirësohet kontrolli dhe tonusi motorik . Kur foshnja e porsalindur tërhiqet nga pozicioni shtrirë në pozicionin ulur nga duart e prindit, do të ketë vonesë të konsiderueshme në levizjen e kokës. Kontrolli i kokës përmirësohet me kalimin e kohës dhe në moshen 3 muaj nuk ka më vonesë të tillë

Vëreni si duket fëmija kur mbahet drejt me duart të mbajtura poshtë sqetullavetë tij . Foshnja hipotonike duket sikur do të rrëshqasë nëpër duart tuaja .

Ndryshe, foshnja nën 6 muajsh me tonus të shtuar mund të priret tëharkohet prapa ose të ketë ngurtësi në këmbë, në mënyrë që kur mbahet në këmbë nuk ka ‘përkulje’ në gjunjë. Në këtë rast, foshnja mund të jetë mjaft hipertonike. Këto gjetje mund të ndodhin në paralizën cerebrale spastike si dhe në situata të tjera neurologjike. Pozicioni në këmbë ndërsa mbahet pa u përkulur në gjunjë zakonisht ndodh në moshën rreth 8 muajsh

Shenjat e Alarmit (Red Flags) : Kur duhet të shqetësohemi

Sa herë që prindi është i shqetësuar për zhvillimin e fëmijës pediatri duhet t’i kushtojë vëmendje

Fëmija mund të jetë sjellë për vlerësim për shkak të shqetësimeve të kujdestarëve të tjerë, edukatorët në fëmijërinë e hershme, mësuesit e shkollave, ose mjekë .

Është e rëndësishme të përcaktoni se kush është më i shqetësuar, pse ata janë të shqetësuar dhe per çfarë shqetësimi bëhet fjalë.

• Flamujt e kuq janë shenja në historinë e zhvillimit dhe ekzaminimit të fëmiëjs që tregojnë se duhen ekzaminime të mëtejshme.
• Shikimi

Kur nëna raporton se foshnja nuk e shikon është shqetësuese.

Nëse përdor një top të kuq të ndezur dhe “feedback” -u është mungesa e një përgjigje fiksuese dhe pasuese (ndjekese) në javën 4-5-të është një shenjë e rëndësishme dhe mund të jetë për shkak të dëmtimit të shikimit ose dëmtimit të trurit/disfunksion .Vëmendje e veçantë duhet t’i kushtohet historisë dhe të dhënave të tjera neurologjike në ekzaminim sepse kjo foshnjë do të kërkojë ekzaminime të mëtejshme.

Inspektohen sytë me kujdes për madhësine jonormale (mikroftalmi, buphtalmos) dhe pamjen.

Prania e lëvizjeve jonormale të syve, p.sh. nistagmus, mund të tregojë probleme të rënda të shikimit, zhvillimit ose neurologjike.

Mungesa e refleksit të kuq kur bebëza shikohet përmes një oftalmoskopi mund të tregojë katarakt ose retinoblastomë. (Ndonjëherë prindërit do ta raportojnë një të bardhë në vend të syrit të kuq në blic kur bëni fotografi.) Shikimi I kësaj foshnjë duhet të vlerësohet urgjentisht nga një okulist pediatër.

• Dëgjimi

Prindi mund të tregoje se foshnja duket që nuk reagon ndaj tingujve të lartë.Foshnjat që lindin të shurdhër nuk i përgjigjen zërit të nënës së tyre apo tingujve -zhurmave të mjedisit , por janë shumë vigjilentë ndaj shenjave vizuale, të tilla si fytyra ose gjestet e nënës së tyre.Foshnjat e shurdhër do të belbëzojnë ( a gugasin) në të njëjtën kohë me foshnjat me dëgjim normal, por nuk arrijne të zhvillohet më tej ose të bëhet më i pasur në shprehje.Dëmtimi i dëgjimit mund të lidhet me shumë shkaqe.

• Shurdhim i lindur (kongenital)

Shurdhimi kongjenital – neurosensorial është një dëmtim i rëndësishëm dhe mund të shoqërohet me probleme të tjera zhvillimi.

Konsideroni sindroma që mund të shoqërohen me shurdhim, p.sh. encefalopatia Mitokondriale, citomegalovirus ose Rubeola gjatë shtatzënisë, sindroma Pendred, sindroma ëaardenburg dhe shumë të tjera.

• Shurdhim sekondar nga infeksionet

• Sistemik: infeksione të tilla si meningiti (bakterial ose viral) ose parotiti mund të çojnë deri në shurdhim të njëanshëm ose dyanshëm.
• Lokal: otiti media (infeksioni i veshit të mesëm) nuk është i pazakontë dhe mund rezultojë në ulje të dëgjimit, veçanërisht në rastet kronike si në otitis media seroz (glue ear )

Në këtë rast prindi mund të mos dyshojë për uljen dëgjimi sepse fëmija do të jetë në gjendje të dëgjojë disa, por jo të gjithë tingujt. Otiti media suppurativ kronik me daulle të shpuar (të carë) do të ndikojë dukshëm në dëgjim

• Shurdhimi sekondar nga drogat

Evidenca epidemiologjike zbulojnë lidhje të dobëta ndërmjet drogave dhe humbjes se dëgjimit .

• Shurdhim dytësor ndaj toksinave

Encefalopatia ndaj bilirubinës ku ekspozimi ndaj niveleve të larta të bilirubinës në serum në periudha neonatale mund të çojë në shurdhim

• Pika praktike

është I rëndësishëm fakti që foshnjat e shurdhër “gugasin apo belbëzojnë” pasi mjekët ndonjëherë gabimisht i sigurojnë prindërit se një foshnjë që belbëzon nuk mund të jetë i shurdhër.

• E Folura dhe Gjuha

• Gjetjet e mëposhtme duhet të paralajmërojnë pediatrin se është i indikuar një vlerësim i mëtejshëm: Foshnja që nuk vokalizon: zakonisht fillon rreth 6 javësh; shqetësohu nëse nuk ka deri në 4 muaj
• Asnjë vokalizë – tingull (dy ose më shumë tinguj të ngjashëm me fjalët): zakonisht fillon rreth 7 muajsh; shqetësohu nëse nuk ka asnjë nga mosha 8-10 muaj
• Asnjë fjalë e vetme deri në moshën 18 muajsh: zakonisht fillon në 10-12 muaj
• Asnjë kombinim fjalësh ose fraza me dy fjalë deri në moshën 2 vjeç: zakonisht fillon rreth 18 muajsh
• Fëmija nën moshën 2 vjeç që nuk u përgjigjet kërkesave të thjeshta
• Nuk ka fjali ose fraza të thjeshta në 3 vjec
• Disluenca ( pa rrjedhshmëria) e vazhdueshme në moshwn 4 vjec (belbëzim i vazhdueshëm)
• Të folurit tingullon në gabime në 7 vjeç. Ka shumë shkaqe për zhvillimin e vonuar të gjuhës. Më të zakonshme janë shurdhimi, prapambetje mendore (hendikep mendor), çrregullime specifike gjuhësore, privim i rëndë dhe neglizhencë . Shkaqe të tjera më pak të zakonshme përfshijnë autizmin, dëmtimin e shikimit, paralizën cerebrale dhe anomalitë orofaciale që pengojnë zhvillimin e të folurit.
• Ndërveprimi social

• Gjetjet e më poshtme tregojnë se zhvillimi social i fëmijës është i vonuar ose i dëmtuar: Nuk buzëqesh në javën e 6-8-të
• Pak ose aspak kontakt me sy me nënën kur ushqehet me gji
• Asnjë vokalizim ndërveprues (zakonisht foshnja i përgjigjet zërit të nënës dhe ndërveprimit verbal me të)
• Nuk kërkon të kapë objekte ose të ketë interes për mjedisin përreth
• Nuk tregon me gisht objektet rreth 12 muajsh
• Nuk ka interes për lojën ose ndërveprim me fëmijët e tjerë në 2 vjeç
• Nuk ka sjellje me radhë për lojën në moshën 3 vjecare
• Fëmija më i madh duket se është “në botën e tij” dhe tregon pak dëshirë për të bashkëvepruar me të tjerët
• Motorika fine

Arritja e objekteve (rreth muajit të 3–4t), përplasja e sendeve së bashku, hedhja dhe tregimi me gisht i objekteve (kjo e fundit rreth 12 muajsh) tregon zhvillim normal,

Pra nëse foshnja nuk shfaq këtë sjellje duket se ka vonesë në zhvillim .

Zhvillimi i mëtejshëm i kapjes pincetë rreth moshës 1 vjeç , duket se çon në kontrollin më herët të lapsit në moshën 3 vjeçare .Kjo është gjithashtu një tregues i zhvillimit të motorikës fine.

Zhvillimi i hershëm i dominimit të dorës mund të tregojë dobësi në anën e kundërt, p.sh. hemiplegia.

Dukshmëria nuk duhet të zhvillohet para moshës12 muajsh pasi dominimi i vazhdueshëm i duarve zakonisht ndodh rreth moshës 2 vjeç

• Motorika e Madhe

Vonesa në qëndrimin ulur pa ndihmë në moshën 6-8 muaj, mos zvarritja në 10-12 muaj dhe ecja duke u mbajtur në 12-15 muaj duhet të paralajmërojë pediatrin për mundësinë e vonesës në zhvillimit dhe/ose dëmtimit motorik, p.sh. paralizë cerebrale. Për sa i përket ecjes, kufiri i sipërm është rreth 18 muaj dhe vonesa përtej kësaj kohe mund të tregojë probleme neuromuskulare. Por duhet të kemi parasysh se 18 muaj për ecjen është rreth percentilit të 97-të, kështu që një pakicë e fëmijëve ‘normalë’ mund të mos ecin në këtë kohë. Kjo shpesh shoqërohet me histori familjare pozitive të të ecurit vonë, pa probleme të tjera neurologjike. Vlerësimi i kreatinë kinazës (CK) rekomandohet për djemtë që nuk ecin deri në moshën 18 muajsh, por pediatri duhet të jetë i vetëdijshëm se një përqindje e djemve me distrofi muskulare Duchenne mund të jenë në fakt duke ecur në këtë moshë ( 18 muajsh).

Persistenca e reflekseve primitive përtej fazave të përmendura më sipër mund të tregojë probleme neurologjike me disfunksion ose patologji të rrugëve nervore centrale, p.sh. fëmija me paralizë cerebrale spastike mund të shfaqë refleks Moro të vazhdueshëm përtej moshës 5 – 6 muaj.

• Përfundim

Për vitet e para të jetës, shëndeti dhe ushqyerja optimale janë ndër përbërësit kryesorë që i mundësojnë një fëmije të zhvillohet fizikisht, mendërisht dhe shoqërisht.

Monitorimi i zhvillimit të fëmijës në vitet e para të jetës është me shumë rëndësi për të kapur paaftësitë ndërsa fëmija rritet. Kjo periudhë i përgjigjet më mirë terapive dhe stimulimit që fëmijët marrin nga ambienti që i rrethon. Zhvillimi i fëmijës veçanërisht në vitet e para të jetës ndihmon të promovohen sjellje të shëndetshme për të gjithë. Kjo kupton parandalimin e problemeve për pjesën më të madhe të tyre, kurimin dhe rehabilitimin për një pjesë të vogël që mund të ketë probleme. Diagnostikimi i hershëm do ti japi fëmijëve me vonesa zhvillimi një shans më të mirë, duke qenë se krijon mundësinë për të kërkuar kujdes të specializuar sa më herët të jetë e mundur dhe duke përmirësuar kështu cilësinë e jetës së tyre.

Referenca

1 Batshaw M. he child with developmental disabilities. he Pediatric Clinics of North America June 1993;40(3)

2 Dare C. Psychoanalytic theories of development, ch12. In: Rutter M, Hersov L, editors. Child and Adolescent Psychiatry. 2nd ed. Oxford: Blackëell Scientiic; 1985

3 Boëlby J. Online. Available: http://en.ëikipedia.org/ëiki/John_Boëlby; 16 Feb 2012

4 Rutter M. Clinical implications of attachment concepts: retrospect and prospect. J Child Psychol Psychiatry 1995;36:549–71

5 Hobson RP. Piaget: On the ëays of knoëing in childhood, ch 11. In: Rutter M, Hersov L, editors. Child and Adolescent Psychiatry. 2nd ed. Oxford: Blackëell Scientiic; 1985

6 Vygotsky LS. he development of scientiic concepts in childhood. In: Vygotsky L, Hanfmann E, editors. hought and language: Studies in communication. Cambridge MA: MIT Press; 1962. p. 82–118

7 Dale PS, Simonof E, Bishop DVM, et al. Genetic inluence on language delay in tëo year old children. Nature Neuroscience 1998;1(4):324–8 8 Dale N, Sonksen P. Developmental outcome, including setback, in young children ëith severe visual impairment. Developmental Medicine and Child Neurology 2002;44: 613–22

9 Bishop DVM. Genetic and environmental risks for speciic language impairment in children. International Congress Series 2003;1254:225–45

10 Stanton-Chapman TL, Chapman DA, Bainbridge NL, et al. Identiication of early risk factors for language impairment. Research in Developmental Disabilities 2002;23: 390–405

11 Potter NL. Examining speech of very loë birth ëeight children during everyday activities. Developmental Medicine Child Neurology 2010;52:502–7

12 Kinsella MT, Monk C. Impact of maternal stress, depression and anxiety on fetal neurobehavioral development. Clinical Obstetrics and Gynaecology 2009;52:425–40

13 Bolten MI, ëurmser H, Buske-Kirschbaum A, et al. Cortisol levels in pregnancy as a psychobiological predictor for birth ëeight. Arch ëomen’s Mental Health 2011;14: 33–41

14 Goodnight ë, Neëman R. Optimal nutrition for improved tëin pregnancy outcome. Obstetrics and Gynaecology 2009;114(5):1121–34

15 Igëebuike UM. Impact of maternal nutrition on ovine foetoplacental development: A revieë of the role of insulin-like groëth factors. Animal Reproduction Science 2010;121:189–96

16 Belkacemi L, Nelson DM, Desai M, et al. Maternal undernutrition inluences placental– fetal development. Biology of Reproduction 2010;83:325–31

17 Farber NB, Creeley CE, Olney Jë. Alcohol-induced neuroapoptosis in the fetal macaque brain. Neurobiology of Disease 2010;40:200–6

18 Vangipuram SD, Lyman ëD. Ethanol alters cell fate of fetal human brain-derived stem and progenitor cells. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 2010;34:1574–83

19 Krishnamoorthy M, Gerëe BA, Scharer CD, et al. Loë ethanol concentration alters CHRNA5 levels during early human development. Reproductive Toxicology 2010;30:489–92

20 Maggi S, Irëin LJ, Siddiqi A, et al. he social determinants of early child development: An overvieë. Journal of Paediatrics and Child Health 2010;46:627–35

21 Rees CA. hinking about children’s attachments. Archives of Disease in Childhood 2005;90:1058–65

22 Rhee KE, Lumeng JC, Appugliese DP, et al. Parenting styles and overëeight status in irst grade. Pediatrics 2006;117:2047–54

23 Dunn J, McGuire S. Sibling and peer relationships in childhood. Journal Child Psychol Psychiatry 1992;33:67–105

24 Hertzman C, Siddiqi A, et al. Bucking the inequality gradient through early child development. BMJ 2010;340:c468

25 Feinstein L. Very early evidence. CentrePiece Summer 2003:24–30 26 Pearn J. Children and ëar. Journal of Paediatrics and Child Health 2003;39:166–72

27 Kelly Y, Sacker A, et al. Ethnic diferences in achievement of developmental milestones by 9 months of age: the Millennium Cohort Study. Developmental Medicine & Child Neurology 2006;48:825–30

Literaturë

Gesell A. he mental groëth of the preschool child. Neë York: Macmillan; 1925. (he ëork of Gesell in 1925 emphasised the acquisition of milestones as indicators of neurologic integrity.)

Brazelton TB. Neonatal behavioral assessment scale. Clin Child Dev Med 1973;50 Duboëitz L, Duboëitz V. he neurological assessment of the preterm and full-term neëborn infant. Philadelphia: JB Lippincott; 1981. (Brazelton in 1973 [b] and Duboëitz in 1981 [c] used the combination of psychological and neurological items to indicate progress ëhen examining neëborn infants.)

David RB. Child and adolescent neurology. 2nd ed. Massachusetts: Blackëell; 2005 Rosenberg MJ, ëolf CR, El-Emaëy A, et al. Efects of moderate drinking during pregnancy on placental gene expression. Alcohol 2010;44:673–90 24 A Clinical Handbook on Child Development Paediatrics Fetal Alcohol Spectrum Disorders: extending the range of structural defects. American Journal of Medical Genetics, Part A 2010;152A(11):2731–5

Burns H. Properly functioning families are the key to making Scotland healthier, 20/12/2009 (Commentary on social disadvantage, parenting and health). Online. Available: http:// neës.scotsman.com/health/Harry-Burns-39Properly-functioning-families.5926334.jp; 16 Feb 2012

Ky është artikull ekskluziv i Shoqatës MIA, që gëzon të drejtën e autorësisë sipas Ligjit Nr. 35/2016, “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e lidhura me to”. Artikulli mund të ripublikohet nga mediat e tjera vetëm duke cituar “SHoqata MIA” shoqëruar me linkun e artikullit origjinal.

Ky artikull u realizua me mbështetjen e Fondacionit Shoqëria e Hapur për Shqipërinë. Mendimet dhe opinionet e shprehuara në të i përkasin autorëve dhe nuk përkojnë domosdoshmërisht me qëndrimet e Fondacionit.