Truri i njeriut zhvillohet më shpejt gjatë fazës së fëmijërisë së hershme – së paku 1.000 lidhje neurologjike bëhen në sekondë. Kjo mund të jetë një nga fazat më të rëndësishme të rritjes kur ndërhyrjet janë shumë efektive dhe kjo është arsyeja që UNICEF në planifikimin e tij i ka dhënë prioritet
Zhvillimit në Fëmijërinë e Hershme .
Zhvillimi normal i referohet rrugës së zhvillimit që ndiqet nga shumica e fëmijëve brenda një grupi të popullsisë. Ekziston një interval kohor gjatë të cilit shumica e fëmijëve fitojnë aftësi të veçanta zhvillimore. Zhvillimi i fëmijës kalon nëpër faza dhe faza përfundimtare që janë konstante për të gjithë fëmijët në zhvillim tipik. Zhvillimi ‘tipik’ ose ‘normal’ i referohet zhvillimit që ndodh në rend dhe afat kohor të pritur, ndërsa zhvillimi ‘atipik’ i referohet zhvillimit që është i ndryshëm në mënyrë të dukshme nga ai i pritur në krahasim me fëmijët e së njëjtës moshë, seks dhe prejardhje. Zhvillimi nxjerr në pah ndryshimin. Çdo fazë zhvillimi ka një të kaluar dhe një të ardhme. Një vlerësim i fazës aktuale lejon një parashikim të tjetrës .
Zhvillimi motorik ndodh në rrugë cefalo-kaudale (nga koka te këmbët) dhe nga proksimal në distal (nga fytyra te gishtat). Zhvillimi kalon nga e përgjithshmja në atë specifike, p.sh. kapja pincete e një objekti(nga mosha një vjeç) zhvillohet në kontrollin e lapsit dhe aftësitë e shkrimit të dorës (në vitet parashkollore). Çdo fazë zhvillimore bazohet në ato të më parshmet dhe lejon aspekte të mëtejshme më të gjera të zhvillimit.
Për shembull, aftësia për të lëvizur (zvarritje ose ecje) hap një mundësi më tej për të eksploruar dhe mësuar.
Pikat e zhvillimit të vonuar arrihen në rendin ‘tipik’ por me një zgjatje në kohë ndërmjet momenteve të arritura, p.sh. në qëndrimi në vend ulur, zvarritur dhe në këmbë në moshat 6, 8 dhe 10 muajsh, foshnja i arrin këto piketa në 12, 18 dhe 24 muaj respektivisht. Zhvillimi i çrregullt i referohet arritjes së piketave që nuk priten sekuencë, p.sh. disa fëmijë me autizëm mund të mësojnë përmendësh pjesë të gjuhës të përbërë nga shumë fjali përpara se të jenë në gjendje të gjenerojnë frazat e tyre spontane me dy fjalë. Zhvillimi mund të jetë i vonuar dhe i çrregullt.
Stadet e Zhvillimit Normal
Për lehtësi, fazat dhe momentet janë dhënë në tabelat 1.1, 1.2 dhe 1.3.
Stadet e ofruara japin moshën mesatare, pra ka një gamë normale mbi dhe nën këtë mesatare. Fazat e zhvillimit merren parasysh në lidhje me aftësitë funksionale që fëmijët fitojnë me kalimin e kohës. Këto përfshijnë shikimin, dëgjimin, gjuhën, aftësitë sociale,aftësi të lidhura me motorikën grosse dhe atë fine.
Termat “Rritje”dhe “Zhvillim`’
Rritja dhe zhvillimi janё dy terma qё i referohen rritjes fizike dhe zhvillimit intelektual tё fёmijёs. Vitet e para tё jetёs janё shumё tё rёndёsishme pёr një zhvillim të shёndetshёm, i cili nёnkupton aftёsinё pёr tё plotёsuar si nevojat fizike ashtu edhe zhvillimin social, emocional dhe edukimin e tij. Pёr tё arritur kёtё zhvillim nevojitet njё ambient i ngrohtё dhe i sigurt, dhe shpenzimi i një kohe sa më të gjatë me fёmijёn (duke luajtur, kёnduar, lexuar dhe folur).
Tabela 1.1 Stadet 6 javë – 6 muaj
Mosha mesatare
Shikimi
Dëgjimi
Motorika
Sociale
I porsalindur
Pupilat reagojnë ndaj drites
Foshnja ende trembet nga zeri I larte
Reflexet e te porsalindurit janë të pranishme
Foshnja bën kontakt me sy
6 Javë
Fixon dhe ndjek fytyren ose dritat e shnditshme
Foshnja zerin 15 cm nga veshi
Foshnja I pergjigjet zerit te nenes
Eshte ne gjendje te mbaje koken nese mbahet drejt
Buzëqesh
3 Muaj
Bebi Shikon gishtat e tij
Koka ne vije mediane
Ngre koken nga shtrati ne pozicionin shtrire
Vokalizime
4 muaj
Tund doren
Rregullon dhe ndjek në 180 *
Babi kthehet nga tingujt ne nivelin e kokes se tij
Arritja për lodrën
Reflekset primitive
zhduken
Fillon të rrotullohet
mbi 4-5 muaj
Foshnja fillon të
bart peshën nëse
‘përkulet’
mbi gju
Dy –rrugë vokalizimish
6 muaj
Shikon te tjeret dhe do t,I ndjeke nese levizin perreth dhomes
Arrin pozicionin ulur
Kapja e pëllëmbës Transferimi përgjatë vijës së mesit nga një dorë në tjetrën Qëndron kur mbahet i peshuar, gjuri më pak i përkulur
Vokalizime (tinguj) të lartë që kryhen me gjuhë dhe buzë Tregon shqetësim kur nëna del nga dhoma
Tabela 1.2 Stadet e zhvillimit nga 7-20 muaj
Mosha mesatare
Shikimi
Degjimi
Motorika /Performanca
Gjuha /Social
7 muaj
Vëmendje vizuale deri në 1 m
Merr objekte të vogla
Lokalizon tinguj deri në 1 m nga niveli I veshit
Bebi përdor tinguj të dyfishtë
8 muaj
kapje e ndërmjetme
rri mirë i pambështetur
10 muaj
Vëmendje vizuale deri në 3 m
Lokalizon tinguj mbi dhe poshtë kokës
Foshnja përballon mirë peshën
Lëshimi I pavullnetshëm i lodrës së mbajtur në dorë
Refleksi i parashutës
Thotë ‘mama’ dhe ‘babi’ Shfaq drojë
12 muaj
Përplas 2 kube së bashku
Kapja e pincës
Duke lundruar rreth mobiljeve
Hedhja e objekteve Mund të lëshojë lodrën e mbajtur në dorë
Gjest me gisht
Fjalë të vetme
15 muaj
Ecja me bazë të gjerë
Të njohë emrat e pjesëve të trupit
18-20 muaj
Kulla prej 2 kubesh Shfaqet dominimi i dorës, por jo përfundimtare
Pi nga gota
Ecja më e mirë, ecja me bazë të gjerë më pak e shprehur
Do të zvarritet nëpër shkallë
Mund të emërojë 4–6 objekte të njohura
Mund të kuptojë emrat e 20 objekteve të njohura
që zhvillimi i shëndetshëm ‘normal’ kërkon që të gjitha aftësitë të zhvillohen së bashku, duke ndërtuar një aftësi mbi tjetrën.
Në nivel fiziologjik ky progresion kuptohet më mirë kur mendojmë për rrugët nervore që maturohen së bashku me rritjen e lidhjeve sinaptike ndërmjet tyre, në mënyrë që aftësitë e fëmijës te shpalosen me kalimin e kohës ndërsa truri zhvillohet dhe maturohet.
Tabela 1.3 Stadet e zhvillimit nga mosha 21 muaj deri ne 4.5 vjeç
Mosha mesatare
Shikimi
Degjimi
Motorika /performanca
Gjuha / Sociale
21 muaj
Njohja e hijes
4-5 fjalë të vetme
24 Muaj
Përdor lugën për të ushqyer veten.
Dominimi i dorës i qëndrueshëm
Ngjit shkallët me dy këmbë në të njëjtën kohë, zbret dy këmbë secila shkallë duke mbajtur dorën ose shinat
Kombinon 2 fjalë Mund të kuptojë fjali më të ndërlikuara
Fillon të ndjekë udhëzime të thjeshta 2-pjesëshe
2 ½ vjeç
Kulla me 4 kube Shkarravina në faqe
Mund të emërojë të paktën një objekt nga libri me figura
3 vjeç
Mund të përdori “E chart”
Mund të përsërisë fjalët që I pëshpërin në vesh
Ka një kapje të hershme të lapsit me trekëmbësh
Kopjon një rresht Fillon të kopjojë rrethin Kërcen mire
Kopjon një urë me 3 kube Ngjit shkallët nga një këmbë në një kohë, zbret me dy këmbë çdo shkallë
Njeh shumësin
Vesh rroba me ndihmë
Flet në mënyrë të kuptueshme brenda njësisë familjare Kombinime me 3 fjalë
Fillon të ndjekë udhëzime të thjeshta me 3 pjesë
Njohja e ngjyrave
3 ½ vjeç
Vizaton mirë rrethin
Fillon të vizatojë një person Kopjon një tren me 4 kube Mund të balancojë në njërën këmbë
4 vjeç
Kopjon një kryq
Shfaq aftësi për të kopjuar një katror
Fillon të zberthejë butonat
Ngjit e zbret shkallët nga një këmbë në të njëjtën kohë
Mund të emërtojë forma Vesh rroba me më pak ndihmë
4 ½ vjeç
Kopjon hapa me 6 kube Kopjon një katror të dallueshëm
Vizatim i papjekur i një personi
Të folur të kuptueshëm dhe gramatikë më të mirë
Guret themeltare arrihen me ritme të ndryshme dhe periudhat e “plateau”- së zhvillimit mund të pasohen nga shpërthime të arritjeve të aftësive. Zhvillimi tipik është jolinear dhe nuk ndodh me një ritëm konstant, dhe ndryshueshmëria ndodh si në një fëmijë dhe ndër shumë fëmijë
Referenca
1 Batshaw M. he child with developmental disabilities. he Pediatric Clinics of North America June 1993;40(3)
2 Dare C. Psychoanalytic theories of development, ch12. In: Rutter M, Hersov L, editors. Child and Adolescent Psychiatry. 2nd ed. Oxford: Blackëell Scientiic; 1985
3 Boëlby J. Online. Available: http://en.ëikipedia.org/ëiki/John_Boëlby; 16 Feb 2012
4 Rutter M. Clinical implications of attachment concepts: retrospect and prospect. J Child Psychol Psychiatry 1995;36:549–71
5 Hobson RP. Piaget: On the ëays of knoëing in childhood, ch 11. In: Rutter M, Hersov L, editors. Child and Adolescent Psychiatry. 2nd ed. Oxford: Blackëell Scientiic; 1985
6 Vygotsky LS. he development of scientiic concepts in childhood. In: Vygotsky L, Hanfmann E, editors. hought and language: Studies in communication. Cambridge MA: MIT Press; 1962. p. 82–118
7 Dale PS, Simonof E, Bishop DVM, et al. Genetic inluence on language delay in tëo year old children. Nature Neuroscience 1998;1(4):324–8 8 Dale N, Sonksen P. Developmental outcome, including setback, in young children ëith severe visual impairment. Developmental Medicine and Child Neurology 2002;44: 613–22
9 Bishop DVM. Genetic and environmental risks for speciic language impairment in children. International Congress Series 2003;1254:225–45
10 Stanton-Chapman TL, Chapman DA, Bainbridge NL, et al. Identiication of early risk factors for language impairment. Research in Developmental Disabilities 2002;23: 390–405
11 Potter NL. Examining speech of very loë birth ëeight children during everyday activities. Developmental Medicine Child Neurology 2010;52:502–7
12 Kinsella MT, Monk C. Impact of maternal stress, depression and anxiety on fetal neurobehavioral development. Clinical Obstetrics and Gynaecology 2009;52:425–40
13 Bolten MI, ëurmser H, Buske-Kirschbaum A, et al. Cortisol levels in pregnancy as a psychobiological predictor for birth ëeight. Arch ëomen’s Mental Health 2011;14: 33–41
14 Goodnight ë, Neëman R. Optimal nutrition for improved tëin pregnancy outcome. Obstetrics and Gynaecology 2009;114(5):1121–34
15 Igëebuike UM. Impact of maternal nutrition on ovine foetoplacental development: A revieë of the role of insulin-like groëth factors. Animal Reproduction Science 2010;121:189–96
16 Belkacemi L, Nelson DM, Desai M, et al. Maternal undernutrition inluences placental– fetal development. Biology of Reproduction 2010;83:325–31
17 Farber NB, Creeley CE, Olney Jë. Alcohol-induced neuroapoptosis in the fetal macaque brain. Neurobiology of Disease 2010;40:200–6
18 Vangipuram SD, Lyman ëD. Ethanol alters cell fate of fetal human brain-derived stem and progenitor cells. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 2010;34:1574–83
19 Krishnamoorthy M, Gerëe BA, Scharer CD, et al. Loë ethanol concentration alters CHRNA5 levels during early human development. Reproductive Toxicology 2010;30:489–92
20 Maggi S, Irëin LJ, Siddiqi A, et al. he social determinants of early child development: An overvieë. Journal of Paediatrics and Child Health 2010;46:627–35
21 Rees CA. hinking about children’s attachments. Archives of Disease in Childhood 2005;90:1058–65
22 Rhee KE, Lumeng JC, Appugliese DP, et al. Parenting styles and overëeight status in irst grade. Pediatrics 2006;117:2047–54
23 Dunn J, McGuire S. Sibling and peer relationships in childhood. Journal Child Psychol Psychiatry 1992;33:67–105
24 Hertzman C, Siddiqi A, et al. Bucking the inequality gradient through early child development. BMJ 2010;340:c468
25 Feinstein L. Very early evidence. CentrePiece Summer 2003:24–30 26 Pearn J. Children and ëar. Journal of Paediatrics and Child Health 2003;39:166–72
27 Kelly Y, Sacker A, et al. Ethnic diferences in achievement of developmental milestones by 9 months of age: the Millennium Cohort Study. Developmental Medicine & Child Neurology 2006;48:825–30
Literaturë
Gesell A. he mental groëth of the preschool child. Neë York: Macmillan; 1925. (he ëork of Gesell in 1925 emphasised the acquisition of milestones as indicators of neurologic integrity.)
Brazelton TB. Neonatal behavioral assessment scale. Clin Child Dev Med 1973;50 Duboëitz L, Duboëitz V. he neurological assessment of the preterm and full-term neëborn infant. Philadelphia: JB Lippincott; 1981. (Brazelton in 1973 [b] and Duboëitz in 1981 [c] used the combination of psychological and neurological items to indicate progress ëhen examining neëborn infants.)
David RB. Child and adolescent neurology. 2nd ed. Massachusetts: Blackëell; 2005 Rosenberg MJ, ëolf CR, El-Emaëy A, et al. Efects of moderate drinking during pregnancy on placental gene expression. Alcohol 2010;44:673–90 24 A Clinical Handbook on Child Development Paediatrics Fetal Alcohol Spectrum Disorders: extending the range of structural defects. American Journal of Medical Genetics, Part A 2010;152A(11):2731–5
Burns H. Properly functioning families are the key to making Scotland healthier, 20/12/2009 (Commentary on social disadvantage, parenting and health). Online. Available: http:// neës.scotsman.com/health/Harry-Burns-39Properly-functioning-families.5926334.jp; 16 Feb 2012
Ky është artikull ekskluziv i Shoqatës MIA, që gëzon të drejtën e autorësisë sipas Ligjit Nr. 35/2016, “Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e lidhura me to”. Artikulli mund të ripublikohet nga mediat e tjera vetëm duke cituar “SHoqata MIA” shoqëruar me linkun e artikullit origjinal.
Ky artikull u realizua me mbështetjen e Fondacionit Shoqëria e Hapur për Shqipërinë. Mendimet dhe opinionet e shprehuara në të i përkasin autorëve dhe nuk përkojnë domosdoshmërisht me qëndrimet e Fondacionit.